Development psychology بەشی سێیەم

سایکۆلۆژیای گەشەکردن  Development psychology

بەشی سێیەم

 میران زوهدی دەرونناس و دەرونناسی کۆمەڵایەتی 

Miran.psychologist@hotmail.com



مانگی پێنجەم

هەفتەی بیستویەک

لەم قۆناغەدا کۆرپەکە کێشی گەیشتۆتە دەوری 260 گم و دریژیەکەت خۆی ئەدا لە 27 سم. چاوەکان و پێڵوی چاوەکان تەواو گەشەیان کردووە و سەری پەنجەکانیش تەواو بوون لە دروست بوون و نینۆکەکانیش دروست بوون. لەم قۆناغەدا گوێچکەی کۆرپەکە زۆر بەچوانی گەشەی کردووە و کۆرپەکە گوێبیستی هەموو شتێکە. دایک و باوک ئەتوانن تاقیبکەنەوە ساتیک لەم قۆناگە بەدواوە زۆر گوێبگرن لە گۆرانیەک کە گوێیان لێ دەگرن و دوا جار ئەتوانن سەرنج بدەن کە هەمان گۆرانی لێدەدرێت پاش لەدایک بوونی کۆرپەکە، کۆرپەکە وەڵام دەداتەوە و پی دەکەنێ کە گوێی لەم گۆرانییە دەبێت.   

هەفتەی بیستودوو

لەم قۆناغەدا کۆرپەکە کێشی گەیشتتۆتە دەوروبەری 430 گرام و درێژیەکەشی خۆی ئەدا لە 28 سم. لەم قۆناغەدا چاوەکان و دەم و لێوی شکڵی خۆیان وەرگرتووە. پەنکریاس هێشتا لە گەشەکردندایە. لەم ساتەوە شوێنی ددانەکانی دیارن و ئامادەن. دایکان تا ئەم قۆناغە کێشیان لە بەینی 5.5 تا 7 کیلۆ زیادی کردووە، بەڵام لەم قۆناغە بەدواوە هەفتەی دەوروبەری ڕوبعە کیلۆیەک کێشیان ئەچێتە سەرەوە. شتێکی سروشتیە کە دایکان حەزو ئارەزوی هەندێ خواردنو خواردنەوەی تایبەت بکەن بەتایبەت لەم هەفتەیەدا.

هەفتەی بیستوسێ 

لەم هەفتەیەدا کۆرپەکە کێشی گەیشتۆتە چەند غرامێک لە نیوکیلۆ زیاتر و درێژیەکەی دەگاتە دەوروبەری 29 سم. کۆرپەکە هەستیاری بیسنی زۆر بەباش گەشەی کردووە و ئەتواێ گوێی لە دەنگی دایکی بێت بەڵام بەمنگی وەک ئەوەی کە لە ناو ئاودابیتو یەکێک قسەبکات، لەهەمانکاتدا ئەتوانێ گوێبیستی هەموو قۆڕە قۆڕی گەدەو ڕیخۆڵەی دایکببێت بەباشی. زۆر لیکۆڵینەوە دەریخستووە کە کۆرپەکە وەڵام ئەداتەوە کە دایکی گوێ لە مۆسیقا دەگرێت. ساتێک گوێ لە مۆسیقای خاو ئەگرن کۆرپەکە لەسەر خۆ ئەبێتەوەو کاتێک کە دایکان گوێ لە مۆسیقای خێرا ئەگرن وەک هەڵپەرکێ، کۆرپەکە لە سەکی دایکیا زیاتر ئەجوڵێتەوە. هەندێ لێکۆڵینەوەی تریش دەریان خستووە کە کۆرپەکە دوای لە دایکبوونیان کاتێک کە گوێ بیستی هەندێ گۆرانی ئەبن کە دایکیان زۆر لێیان داوەتەوە کە لە سکی دایکیان دا بوون، یەکسەر ئەیناسنەوەو پێ ئەکەنن ئەگەر مۆسیگاری شادی بێتو دەست دەکەن بە کوڕوزە کۆڕز گەر مۆسیقای خاو بێت یان حەزین بیت. سییەکانیشی زۆر بەباشی خۆیان ئامادە دەکەن بۆی کە بتوانن بەڕێکوپێکی کاربکەن ساتێک کۆرپەکە دێتە دنیایی دەرەوەی منداڵدان.

هەفتەی بیستوچوار

کۆرپەکە کێشی گەیشتۆتە 600 گم، کۆرپەکە تەواو گەشەی کردووە تەنها پێستی لەشی هێشتا زۆر تەنکە و بەرگەی هەموو بارودۆخێک ناگرێ. لەم قۆناغەدا کۆرپەکە تەواوی منداڵدانی دایکی پڕ کردووەو درێژییەکەی ئەگاتە 30 سم. لەم قۆنغەدا مێشکی زۆر بەخێرایی گەشە ئەکات. هەستیاری تام کردنی زۆر بەباشی گەشەی کردووە. نەخشەی پەنجەو قاچەکانی دروست بوون. سییەکانی و بۆری سییەکانی زۆر باش گەشەی کردووە بۆی کە بتوانن بەرگەی ئۆکسجین هەڵمژین بگرن، بەڵام هەر لەگەشەکردندان!

مانگی شەشەم

هەفتەی بیستو پێنجج

کۆرپەکە کێشی گەیشتۆتە دەوروبەری 660 گم و درێژییەکەشی 35 سم. لەم قۆناغەدا کۆرپرپەکە چەوری پێستی زیادی کردووە بەڵام هێشتا لاواز دیارە. هەستیارەکانی زۆر باش گەشەیان کردووە. گەر دەست بەیت لە سکی دایکەکە کۆرپەکە خۆی ئەجوڵێنێت و ئەڕوات، تاقیکردنەوەیان کردووە لە هەفتەی 26 دا ساتێک کە لایتێک ئەبەیتە نزیک سکی دایکەکەوە منداڵەکە یەکسەر سەری وەرئەگێڕێت و پشتی تێ ئەکات ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێت کە کۆرپەکە بینایی باش گەشەی کردووە.

هەفتەی بستو شەش

لەم قۆناغەدا کۆرپەکە درێژیەکەی گەیشتۆتە 36سم و کێشیشی لە دەوروبەری 760 گم دەبێت. چاوەکانی باش گەشەیان کردووە. لەدەوروبەری کۆتای مانگی حەوتدا کۆرپەکە زیاتر وەڵامی دەنگ ئەداتەوە لە شێوازی جوڵاندنەوەدا چونکە دڕکە پەتکی گوێچکەکانی باش گەشەیان کردووە. منداڵەکە بەردەوامە لە هەناسەدانی کەم کەم وەک ڕاهێنانێک بۆ ژیانی دەرەوەی منداڵدان هەرچەندە ئەم هەناسەدانە ئاوی ناو کیسەی منداڵدان بێت لەباتی هەوا. زۆر گرنگە کە دایکان خواردنی تەواو لە ڤیتامینات بخۆن بەتایبەت ڤیتامین D کە بۆ گەشەی مێشک زۆر گرنگە، وەک سەوزەوات و هەموو بەرهەماکانی شیری مانگا، بخۆن.

هەفتەی بیستو حەوت

لەم قۆناغەدا کۆرپەکە کێشی گەیشتۆتە دەوروبەوری 875 گم و درێژییەکەشی 36 سم. کۆرپەکە ئەتوانێ چاوەکانی داخاتو بیکاتەوە. کۆرپەکە شێوازی خەوتنی ڕێکبۆتەوەو لەکاتی خەوتن ئەخەوێوتو کاتی بەخەبەربونیش بەخەبەرە. زۆر لە زاناکان پێیان وایە کە کۆرپەکە خەون دەبینی لە هەفتەی 28 ەوە، بەڵام ئایا خەون بەچیەوە دەبینێت؟ کەس نازانێت، ئەوەندە زانراوە کە مێشکی کۆرپەکە زۆر active ە یان چالاکە لەم قۆناغەدا. ئەگەر دایکان هەستیان کرد کە کۆرپەکە بە شێوازێکی ڕیک ئەجوڵێتەوە ئەوە زۆر بە ئاشکرا ئەتوانێت نزگەرەی کۆرپەکەبیت کە بەتایبەت لەم هەفتەیەدا زۆر ڕووئەدات.

هەفتەی بیستوهەشت

لەم هەفتەیەدا کۆرپەکە درێژیەکەی گەیشتۆتە دەوروبەری 38 سم. ئەتوانێ سەری بجوڵێنێت و چاوەکانی بکاتەوەو دایبخات، ساتێک تیشکێکی بەهێز ڕووئەکرێتە سکی دایک کرپەکە چاوەکانی دائەخات. چەوری ژیر پێست دروست دەبێتو ئێسقانەکانی پتەوتر ئەبن.

هەفتەی بیستو نۆ
لەم هەفتەیە بەدواوە دایکان هەست بە ئازار دەکەن و هەندێچار واهەست دەکەن کە قەت لەم پرۆسیە ڕزگاریان نابێت و زۆر لەمێژە پێوەی هیلاکن. زۆر جار لەبەر ئەوەی کە زۆر بیر لە پرۆسەی منداڵبونەکە دەکەنەوە و دەترسن بە رامبەر ئەنجامەکەی بەتایبەت کە یەکەم سک بێت، دایکان زۆر توشی دڵەراوکێو خەمۆکیەکی کتوپڕ دەکات کە لە ناکاو ئەم خەمۆکیو بێتاقەتیە دێتو دەڕوات. زۆر شت هەیە کە دەبێتە هۆی ئەم دڵەڕاوکێو خەمۆکییە، بۆ نموونە وەک ئەوەی کە دایکان قەلەقی منداڵەکەن ئاخۆ کەم ئەندام نەبێت؟، ئاخۆ منداڵەکەم ببینم هیچم لێنەیەت بەسەر منداڵەکەوە؟، ئەی چۆن بەخێوەی بکەم؟ هتد.. ئەم پرسیارانە ئاسایین کە لە لای دایکان دروست ئەبن پێش منداڵ بوون بە تایبەت لەم هەفتەیە بەدواوە، لەبەرئەوە زۆر گرنگە کە باوکان خەمخۆری خۆیان و گوێڕایەڵی خۆیان بۆ خێزانەکانیان هەم لەڕێی دەمەوە واتە پێوتنەوە و هەم بە کردار دەووپات بکەنەوەو بەئەنجامی بگەیەنن و پشتگیریو ڕێنماییان بکەن کە سەردانی ذەرونناسی تایبەت بکەن چونکە زۆر لەم دایکانە دوای لەدایکبونی کۆرپەکە لەپاش ئەوەی کە ئەم خەمۆکی و دڵەڕاوکێیە کۆتایی پێدێت دیسان توشی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ ئەبنەوە کە دوایی باسیان لێ ئەکەین.

مانگی حەوت

هەفتەی سی

لەم قۆناغەدا کۆرپەکە درێژیەکەی گەیستۆتە 39 سم و لەم قۆناغە بەدواوە ئیتر کۆرپەکە لەکێشدا زیاد دەکات و لەباری درێژیدا زۆر زیاد ناکات. سیەکانی و سیستمی تواندندنەوەی خواردن لە ناو کۆرپەکادا زۆر باش گەشەیان کردووە. ئاوی ناو منداڵ دان دەگاتە دەوروبەری 1 لیتر ئاو و بەرە بەرە لەگەڵ گەورەبوونی منداڵەکەدا کەم دەبیتەوە لەبەر یێ جێگەبوون. لەم قۆناغەدا دایکان هەست بە هەناسە تونگی دەکەن لەبەر ئەوەی کە کۆرپەکە فشار ئەخاتە سەر ناوپەنچک و کە ئەمەش دەبێتە هۆی قۆرسی هەناسەدان. دەوروبەری هەفتەی 34 کە لە باری ئاساییدا کۆرپەکە سەری بەرەو خوار دێت کە ئەمەش هەم کرداری هەناسەدان و هەم نان خواردنیان ئاسان دەکات.

هەفتەی سیو یەک

لەم هەفتەیەدا کێشی کۆرپەکە دەگاتە دەوروبەری 1.5 کیلۆ و درێژییەکەشی خۆی دەدات لە 41 سم. لەم قۆناغەدا قۆڵ و قاچ زیاترخڕدەبنەوە و لەبەر زیاد بوونی چەوری ژێر پێست کە کار ئاسنی بۆ ئەم گەشە کردنە ئەکات. لەم هەفتەیەدا زیاتر دەردەکەوێت کە لەشی کۆرپەکە وەک دەستو قاچو پێی لەگەڵ قیاسی کەلە سەریدا وەک یەکن، چونکە لەسەرەتاوە زیاتر کەلە سەر گەشە دەکات. زۆر لە دایکان وا هەستدەکەن کە منداڵەکەیان کەمتر دەجولێ لە سکیاندا لەبەر ئەم هۆیە زوو زوو سەردانی پزیشک دەکەن بۆ کۆنترۆڵ، بەڵام شتێکی سروشتیە چونکە جێگەی کۆرپەکە لەم قۆناغەدا بچکۆلە بۆتەوەو ناتوانێ وەک جاران جوڵە جوڵ بکات بە ئارەزووی خۆی. دەبێت دایکان بزانن کە هەرچەندە هەفتەی سیویەکە بەڵام  هێشتا کۆرپەکە ماویەتی زیاتر گەشە بکات لەیەنی کەم ٩٠٠گم تری ماوە تا تەواو کامڵ بێت و بەرگەی دنیای دەرەوەی ناو سکی دایک بگریت. ئۆرگانەکان (ئەندامەکانی ناوەوەی لەش) و گورجەیلەکانی هێشتا ماویانە بەتەواو گەشە بکەن، هەرچەندە کۆرپەکە دەتوانێت میزبکات.  

هەفتەی سیو دوو

کێشی کۆرپەکە گەیشتۆتە دەوروبەری 1 کیلۆو 700 گرام. سییەکانی تەواو گەشەیان نەکردووە هەتا ڕۆژی لەدایک بوون، بەڵام تەمرینی تەواو دەکەن لەڕێگەی هەڵمژینی ئاوی ناو منداڵدانەوە. لەهەفتەی 32 ەوە زیاتر کۆرپەکە شانسی ئەوەی هەیە کە بەردەوامبێت لەژیاندا گەر زووتر لە دایک ببێت. زۆر لە کۆرپەکان ساتێک لە دایک دەبن قژیان زۆر پێوەیە، بەڵام ئەمە بەڵگەی ئەوە نیە کە ئەم منداڵە لەداهاتوشدا هەر قژی زۆر دەبێت. لەم قۆناغەدا گەر کۆرپەکە کوڕ بێت ئەواهەردوو هێلکە گونەکانی دێن بەرەو تورەکەی گون، زۆر جار ڕوو دەدات کە یەکێک لە هێلکەکان نایەنە خوارەوە بۆناو تورەکەکە تا دوایی لە دایک بوون، لە سێ بەش دوو بەش لەم حاڵەتانەدا ڕوودەدات کە ئەم هێلکەیە دوادەکەوێت تا سالێک دوای لەدایک بوون. گەر هەر نەیەتەدەرەوە دەبێت پەنا ببرێتە بەر نەشتەرگەری بەرلەوەی کە هیلکەکە بپوکێتەوە.

هەفتەی سیو سێ

لەم هەفتەیەدا کێشی کۆرپەکە گەیشتۆتە دەوروبەری 2 کیلۆ و درێژیەکەشی 44 سم، لەم هەفتەیەوە کۆرپەکە زۆر خۆی بەرزوو نزم دەکات و سەر دەکێشیت بە دەمی منداڵداندا تا گەورەی بکات بەتایبەتی لەو دایکانەی کە یەکەم جارە منداڵیان ببێت ئەمە زۆر ڕوودەدات و دایکان توشی ئازاری کوتوپڕو ناوەخت دەکەن. هەندێک کۆرپە هەن کە بەبێ هیچ هۆیەک سەریان دەبەنەوە سەرەوە کە دەبێتە هۆی ئەوەی کە منداڵەکە دەبیێت بە نەشتەرگەری بێتە دنیاوە.

کەلە سەری منداڵەکە هێشتا هەر نەرمە ئەمەش لەبەر ئەوەی کە کەلە سەری مرۆڤ لەچاو دەمی منداڵداندا زۆر گەورەترە لەبەر ئەوە لەکاتی مندالداندا پەستان دەخرێتە سەر کەلە سەری کۆرپەکە بۆ زیاتر ئاسان بونی لەدایک بوون، بەڵام ئێسقانەکانی تری لەشی تەواو ڕەق و پتەو بوون. ئەگەر دایک منداڵی یەکەمی بێت ئەوا لەم هەفتەیەدا لە سەدا 50 ی دایکان منداڵەکانیان سەریان بەرەو خوارەوە دێنن واتە بەرەو دەمی منداڵدان یان قوڕگی منداڵدان، بەڵام بە نسبەت دایکێک کە منداڵی دووەم یان زیاتری بیت ئەوا ئەم پروسەیە لە هەفتەی کۆتایدا ڕوودەدات!

مانگی هەشت

هەفتەی سیوچوار

لەم هەفتەیەدا کۆرپەکە کێشی دەگاتە 2 کیلۆو 200 گم، درێژییەکەشی 45 سم. کۆرپەکە بەردەوام لەشی چەوری ژێر پیست کۆدەکاتەوە تاکو بتوانێت پارێزگاری لە پلەی گەرمی ناو لەشی کۆرپەکە بکات کاتێک دێتە دنیای دەرەوە.

هەفتەی سیوپێنج

لەم هەفتەیەدا کێشی کۆرپەکە لە دەوروبەری 2.4 و درێژیەکەی لە دەوروبەری 46 سم. لەبەر ئەوەی کە منداڵ دانی دایک سات بە سات ئەکشێو گەورەتر ئەبێت ڕووناکی بە ئاسنتر بە ناو منداڵداندا تیپەڕ ئەبیت و کۆرپەکە فێری شەو و ڕۆژ دەکات. لەم هەفتەیەدا هەستیاری بیستنیان بە جوانی گەشەیان کردووە، لێکۆڵینەوە دەریخستووە کە دایکان ئەتوانن کە لەگەڵ کۆرپەکانیان ئاخافتن بکەن بە زمانی منداڵانە لەم هەفتەیەدا لەبەرئەوەی کە کۆرپەکە هەستیاری بیستنی باش گەشەی کردووە. زۆر لە دایکان ئەترسن و توشی دڵەڕاوکێ ئەبن لەوەی کە منداڵەکانیان زووتر لە وەختی خۆیان لە دایک ببن، بەڵام زۆر گرنگە کە دایکان بزانن کە لە سەدا 99 ی ئەو منداڵانە زۆر بە جوانی بەرگەی ژیانی دەرەوە دەگرن و هیچ ترسیان لە سەر نیە، چونکە جیهازی عە‌صەبی ناوەندی central nervsystem  کە بەردەوام لە گەشە کردندایە باش گەشەی کردووە و ئەوەی جێگەی بایەخە لەم ساتەدا ئەوەیە کە کۆرپەکە سیەکانی و سیستمی هەناسەدانی زۆر باش گەشەی کردووە کە لەبەرئەوە ترسی لەسەر نیە گەر بێتو لەم هەفتەیە دا لە دایک بێت.

هەفتەی سیو شەش

لەم هەفتەیەدا کۆرپەکە کێشی دەگاتە 2.7 گم و درێژییەکەشی دەگاتە دەوروبەری 47 سم. لەم هەفتەیەدا دایکان هەست دەکەن کە کۆرپەکە پەستان دەخاتە سەر بەشی خوارەوەی سکیان لەبەر ئەوە لەم هەفتەیەدا سییەکان و گەددەی دایکان جیگەیان فراوانتر دەبێت و بە ئاسانتر کارەکانی خۆیان دەکەن، لەبەر ئەوە هەناسەدانیان ئاسان تر دەبێت و دەتوانن باشتریش نان بخۆن. بەڵام ڕۆیستن بە پێ زۆر ئازاری دایکان دەدات لەم قۆناغەدا و زۆر جار دایکان وا هەست دەکەن کە کۆرپەکە خەریکە دێتە دەرێو دەکەوێتە خوارەوە. لەهەمان کاتدا چونکە زۆر پەستان دەخاتە سەر میزەڵدان زوو زوو چونە سەر توالێت پێویست دەبێت.

لە کۆتایی ئەم هەفتەیەدا چاوەڕوانی ئەوە دەکرێت کە کە کۆرپەکە تەواو گەشەی کردووە دایکانیش لەشیان حازرە بۆ لەدایک بوونێکی کوتوپڕ یاخود ژانێکی کوتوپڕ.

هەفتەی سیو حەوت

لەم هەفتەیەدا چاوەڕوان دەکرێت کێشی کۆرپەکە گەیشتبێتە دەوروبەری 2.8 کیلۆو درێژیەکەشی گەیشتبیتە 49 سم. کۆرپەکە قژی زۆر بووە بەڕادەی  3 سم. زۆرجار دایکو باوکان توشی سەرسوڕمان دەبن ساتێک کە کۆرپەکەیان لە دایک دەبێت ڕەنگی قژی لە ڕەنگی قژی هیچیان ناچیت. زۆر دایکو باوک هەیە کە خۆیان ڕەنگی قژیان ڕەشە و بەڵام منداڵەکەیان کە لەدایک دەبێت قژەکەی سپییە یان سورە یان کاڵە بەهەمان شێوە ئەو دایکو باوکانەی کە خۆیان قژیان کاڵ و سورە کۆرپەکەیان قژی ڕەش دەردەچێت. مەبەستمان لێرەدا لەوەیە کە شەرت نیە کۆرپەکە ڕەنگی قژی لە دایک یان باوکی بچێت.

هەفتەی سیو هەشت

تا ئێستا کۆرپەکە هەموو ئۆرگانەکانی لەشی تەواو دروست بون و ئامادەن بۆ کاردن لە ژیاندا. ئەوەی کە زۆر کات دەخایەنێ و دەتوانم بڵێم کە زۆر گرنگە گەشەی سییەکانە کە تا نزیک هاتنە دەرەوەی کۆرپەکە و تەنانەت تا چەند کاتژمێرێکیش دوای لە دایک بونی کۆرپەکە تەواو سیستەمی هەناسەدان ناکەوێتە گەڕ. لەبەر ئەم هۆیە مامانەکان لە کاتی منداڵ بووندا (هەڵبەت باس لە ویلادە دەکەین نەک مامان لە ماڵەوە) بەبێ ئەوەی کە دایک هەستی پێبکات هەناسەدانی منداڵەکە ئەپشکنێ لەڕێگەی پێوانی لێدانی دڵی کۆرپەکە، هەناسەدانی، توندو خاوی ماسولکەکانی، ڕێفلێکسەکان واتە وەڵام دانەوەی لەش، و ڕەنگی پێستی کۆرپەکەوە. جيگەی سەرنجە کە ناتوانرێت بزانرێت کە منداڵەکە ڕەنگی چاوی چ ڕەنگ دەبێت لەداهاتوودا چونکە ڕەنگی چاوی کۆرپەکە بە ڕوناکی دەرەوەی منداڵ دان دەگۆڕدرێ و چەند هەفتەیەک دەخایەنێ تا ڕەنگی چاوی سابت دەبێت.

مانگی نۆ

لەم قۆناغەدا کە زۆربەی منداڵان دێنە دنیاوە، کێشێ زۆربەیان 3.5 کیلۆیە و درێژیەکەشیان لەدەوروبەری 50 سم دایە، بەڵام لە هەمان کاتدا زۆر ئاساییە کە کۆرپەکە کیشی لە بەینی 2.5 تا 4 کیلۆ بێت. وەک ڕێنماییەک بۆ دایکان مەرجنیە یاخود ئەتوانین بڵێین کە لە سەدا 5 ی ئەو کاتەی کە دانراوە بۆ لەدایکبونی کۆرپەکە ڕاست دەربچێت، کە ئەمەش ڕادەیەکی زۆر کەمە بۆ متمانە پێکردن بۆ ئەو کاتەی کە بۆی دانراوە بۆ منداڵ بوون، لەو ساتەی کە بۆی دانراوە دەتوانێ تا دوو هەفتەی دیکەش درەنگ بکەوێت. ژانی دایک کەس نازانێت کەی دەست پێدەکات. زۆر فاکتەر کاریگەری هەیە، بۆ نموونە لە کاتیکدا کە دنیا تاریکە و بێدەنگە ژانەکان زیاتر دەبن، باری دەروونی دایک بە دەرەجەی یەکم و دەوروبەری واتە باری دەروونی ئەو ژینگەیەی کەدایک لێی دەژی بە تایبەت باوکەکە بەڵام لە کۆمەڵگاکانی ئێمەدا خێزانەکانیش هەروەها کارای دەکەنە سەر باری دەروونی دایکەکە و تا چەند ئەم چوار دەورە جێگەی متمانەن بۆ ئەم دایکە.  

Teratology

هەندێ کۆرپە هەن کە بەداخەوە ساتێک لەدایک دەبن دەبینن تەواو نین و کەمووکوڕییان هەیە. تێراتۆلۆجیی   Teratology زانستێکە کە لێکۆڵینەوە دەکات لەم بارەیەوە و دەگەڕێت بەدوای هۆکارەکاندا وەک هۆکاری ویراسی و ژینگەییەکاندا Environment و ڕیگەی چارەسەر بۆ ئەم مەبەستە دەدۆزێتەوە. دەریان خستووە کە ئەو هۆکارانەی کە دەبنە هۆی بریندار بوونی کۆرپەکە لە سەدا 75 ی پریندارییەکان کە دوایی دەبنە هۆی نوقسانی کۆرپەکە لە سێ مانگی یەکەمی سکەکەدا ڕوودەدات کە زۆری ئۆرگانەکانوو لەشی کۆرپەکە وەک قۆڵو، شکڵی دەموو چاوو، پەنجەکانو، گوێچکەو هەتا دوایی، دروست دەبن. بۆ نموونە گەر دایکەکە لە چەند هەفتەی یەکەمی سکەکەوە توشی نەخۆشی ببێت کە هۆکەی ڤایرۆس بێت وەک سورێژە ئەوا دەرکەوتووە کە کۆرپەکە ساتێک لەدایک دەبیت هەندێک کەڕن واتە هەستیاری بیستنیان یان بیناییان کار ناکات، کێشەی دڵیان هەیە یان خەلەل لە سیستمی بەرگری لەشیاندا دروست بووە.

جگەرە کێشان بەهەمان شێوە زۆر کاریگەری هەیە، هەر نەفەسێک لە جگەرە ڕادەی ئۆکسجین لەناو خوێنی دایکدا کەم دەکاتەوەو لەبری ئۆکسجین ماددە ژەهرییەکان زیاد دەبن کە یەکسەر دەچێت بۆ کۆرپەکە، کەئەمەش لەداهاتودا دەبێتە هۆی کەمی کێشی کۆرپەکە و کورتی باڵایان بە ڕێژەییەکی دیار. هەندێ کارایی تر ئەوەییە کە دایکان کۆرپەکەییان بە مردووی لەدایک دەبن لەبەر کەمی ئۆکسجینو زۆری ماددە ژەهراوەییەکانی جگەرە. نەخۆشی ڕەبۆ زۆر زیاترە لەو کۆرپانەی کە دایکەکانیان جگەرەیان کێشاوە لە کاتی سکە کەیاندا.  ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە هەرچەندە دایکان خۆیان جگەرەکە نەیکێشن بەڵام لە ژوورەکەدا دوکەڵی جگەرە هەبێت ئەوە کاریگەری خۆی هەر دەبێت. دەتوانین بڵیین کە لە ژوورێکدا گەر جگەرە کێشێکمان هەبێت ئەوا لە هەر 10 جگەرەیەک کە کە کەسی جگەرەکێش دەیکێشێ وەک ئەوە وایە ئەوەی تر کە نایکێشێ (گەر دایکەکە بێت لەم حاڵەتەدا) 1 جگەرەی کێشابێت. لەبەر ئەوە زۆر گرنگە بۆ دایکان کە بتوانن خۆییان لەم ژینگانە بپاریزن وبەهەمان شێوەش خەڵکانی چواردەری ڕێز لەم کارە بگرن. زۆر گرنگە بزانین هەموو گیان لەبەرێک ئەوەی کە ڕۆحی تێداییەو دەژی لە چەندەها خانە پێک هاتووە. ئەم خانانە پە ئۆکسجین و جەندەها سەرچاوەی تر دەژین کە وزەیی لێ وەردەگرن، بەرادەی یەکەم ئۆکسجین. خانەکان بە ئەمری جیناتەکان هەڵدستن بە دروست کردنی هەموو ئەندامەکانی ناوەوەو دەرەوەی لەشی گیان لەبەرەکە، مرۆڤەکە، گەر ئەم خانانە ناتەواو بن ئەوا ئەو ئەندامەی کە دروستیشی دەکەن بە هەمان شێوە ناتەواو دەبن. هەروەک چۆن کارگەیەکی ئۆتۆمبیل دروست کردن بۆی ئۆتۆمبیلێکی باش دروست بکات پێوستی بە مەعدەنی باشە بۆی لە دروستکردنی پارچەکانی ئۆتۆمبیلەکەدا بەکاری بهێنێت.  

ماددەییەکی تر کە زۆر ترسناکە کە بخورێتەوە ئەویش مەددەی ئەلکهولە Fetal alkohol syndrom FAS. ئەم ماددەیە کارای ئەکاتە سەر گەشەکردنی کۆرپەکە، برینداری ناو مێشکی کۆرپەکە، گەشەکردنی زیرەکی زۆر کەم دەبیت. دەبێتە هۆی ئەوەی کە کۆرپەکە سەرێکی بچکۆلەی بۆ دروست دەبێت و لۆتێکی پان و چاوەکانی دوربن لە یەکەوە.

ئەمە وێنەی منداڵێکە کە دایکی ئەلکوهولی خواردۆتەوە کاتێک کە سکی هەبووە.

ناوی هەندێ دەرمان و کاریگەرییەکانیان لەسەر کۆرپەکە:

دەرمان                                  کاریگەری

دەرمانی ئازار                          بەکارهینانی بە رادەیەکی زۆر دەبێتە هۆی لەبارچوون، نوقسانی لە هەستیاری بیستن
                                            و کیشەی هاناسە دان.

هەندیک دەرمان خەون               نوقسانی لە کۆرپەکە و کێشەی هەناسەدان.

دەرمانی Antiepileptic            نوقسانی لەشی کۆرپەکە
بۆ فێ بەکاردیت

‌هێرۆیین                                 دەبیتە هۆی خەلەل لە گەشەی منداڵەکەدا، لەدایک بوونی بەر لە وەخت، مردنی                                 منداڵەکە بەساوایی.

توشبوون بە ڤایرۆس

Aids                                     نوقسانی لەشی کۆرپەکە

Cytomegalovirous CMV     جۆرە ڤایرۆسێکە دەبێتە هۆی بریندارکردنی هاستیاری بیستن، کەلە سەرێکی نائاسایی
                                            خەلەل لە گەشەی مێشکدا و خەلەل لەگەشە کردنی بەگشتی

سورێژە                                 خەلەل لە گەشەکردن،Autism ، نوقسانی لە بیننای و بیستن و کێشەی دڵ.

فاکتەری تر

تەمەن                                    ئافرەتان لە تەمەنی هەرزەکارییدا و لە تەمەنی سەرو 35 ساڵەوە دەبێتە هۆی کێشی
                                            کەمی کۆرپەکەی لە چاوکۆرپەی ئافرەتان لە تەمەنی 20 بۆ 35. ئەگەری دروستبونی
                                            کۆرپەیەکی مەغۆلی Downs syndrom زۆر زیاترە لەی ئافراتانێک کە تەمەنیان
                                      لە 35 بەرەو سەرترە.
نەخۆشی شەکرە                       بریناری لە دروست بونی کۆرپەکە، کێشەی دڵ.

خۆشەویستان ئەم بەشە کۆتای پێهاتو کۆرپەکە هاتە دنیاوە، دنیایەکی پڕلەمەرج و یاسا زۆر دوور لە ڕۆح و بونییەتی مرۆڤەوە. دنیایەک پڕلەکێشە چەرمەسەری، لەهەمانکاتدا دنیایەک پڕ لە خۆشی و شتی جوان. لەباسەکانی داهاتودا دێمە سەر باسی پەروەردەکردنی ئەم کۆرپەیە. گرنگیو بایەخپێدانی منداڵە ساواکە لەلایەن دایکەکەوەو گوێڕیەڵی باوک و دایکەکە بۆ سیگناڵی (خواستی) کۆرپەکە و گاریگەری ئەمانە لەسەر باری دەروونی و فۆرمی تەبیعەتی داهاتوی کۆرپەکە.