میران زوهدی دەرووناس و دەرووناسی کۆمەڵایەتی
منداڵی دووانە دوو جۆری هەیە. یەکەمیان ئەوەیەو کە لەباتی یەک هێلکە دوو هێلکە لەلایەن دوو سپێرمی جیاوازەوە دەپیتێنریت و دەبیت بە دوو کۆرپە کە لە سەدا 50 ی جیناتەکانیان وەک یەکە کە نیوەی لە باوکەوەیەو نیوەکەی تریشی لەدایکەوەیە وەکو هەموو خوشکو برایەکی خیزانێک، بەڵام گەر هاتوو یەک هێلکەی پیتێنراو خۆی کرد بە دوو کەرتەوە، کە کەس نازانێت بۆچی، ئەمە لەسەدا سەدی جیناتەکانیان وەک یەکە. جا لەبەر ئەمە ئەم کۆرپەیە یان دەبنە کوڕ یان کچ و هەموو شتیکیان وەک یەکە. بەڕێزان لێکۆڵینەوە زۆر کراوە لەسەر کاریگەری ژینگە و ئەو خێزانە کە تیایدا پەروەردە دەکریت چەند کاریگەری هەیە بۆسەر کۆرپەکە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، ئایا کەریگەری ج یناتەکان زیاترن لەسەر فۆرمی کۆرپەیەکی نوی یان کەریگەری ژینگە؟ منیش یەکێک لەو لێکۆڵینەوانەتان بۆ باسدەکەم جا بزانن چەند جيگەی سەرسوڕمانە.
لەویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا منداڵان زۆر لەدایک دەبنن کە دایکو باوکەکانیان ناتوانن بەخێویان بکەن. لە شوێنی تایبەت دایان دەنێن تا خەڵک هەڵیان دەگرێتەوەو ئەرکی بە خێو کردنیان دەگرنا ئەستۆ. ئەم لێکۆڵەرەوانە هەستان گەڕان بە دوای دووانەیەکدا کە لە یەک هێلکەی پیتێنراو دروست بوون واتە لە سەداسەدی جیناتەکانیان وەک یەکە. لەبەر ئەوە سەردانی ئەم شوێنەیان کردوو دوو کۆڕیان دۆزییەوە کە ئەوکاتە لەتەمنەنی 39 سالی دابوون هەریەک خێزابێک هەڵی گرتبوونەوە لە دوو کاتی جیاوازدا، کە لە دوو ویلایەتی جیاوازی ئەمریکا دەژیان. ئەم دوو کۆرپەیە لە دوو خیزانی جیاواز، کە یەکتر ناناسن پەروەردەو بەخێو کراوون. کە بینیان هەردووکیان وەک یەن حەزو ئارەزووەکانیان وەک یەکە. هەردووکیان حەزیان لەهەمان ئۆتۆمبیلە، هەمان جۆی ڕنگ، خواردن، هەمان جۆری ژیان کردن لە ناو خانوو. هەمان حەزکردن بە جۆری دانانی شتومەکی ناو ماڵ. هەردووکیان هەمان کاریان هەبوو کە بە نیو کات کاریان دەکرد وەک پۆلیس. هەمان جۆری سەگ، دوو جار ژنیان هێنابوو و هەتا دوایی. ئەوەی کەلە یەک نەدەچوو یەکێکیان قژی بۆ خوارەوە دادەهێنا ئەوی تریان بۆ سەرەوە. ئەوەی کە جیگەی سەرنجە ئەم دووانە هیچیان نەیان زانیووە کە دووانەن و برایەکی تریان هەیە. ساتێک ئەم لیکۆڵەرەوانە دەچن بۆ لایان کە هەریەکەیان لەویلایەتێکن. بۆیان باس دەکەن کە ئێوە دوانەنو برایەکتان لە ویلایەتێکی تر هەیە. ژمارەی تەلەفونیان پێ ئەدەن تا پەیوەنی بگرن پێکەوە. ئەم دووانە کە قەت یەکتریان نەبینیوە وە نەشیان زانیوە کە دووانەن و برایەکیان هەیە. خۆیان تەلەفۆن بۆ یەکتری دەکەن و جێگەیەک دەست نیشان دەکەن بۆ یەکتر بینین. کاتێک کە دەچنە جێگاکە بێ ئەوەی هیچکەس لە لێکۆڵەرەوەکانیان لەگەڵ دابێت یەکسەر یەکتر دەناسنەوە چونکە هەردووکیان وەک یەکن و پێدەکەنن و سەریان دەسوڕمی. بەڕیزان ئەمە دواننەیەکن لە یەک هێلکەی پیتێنراو کە خۆی کردووە بە دوو کەرتەوە و دەبێت بە دوو کۆرپەی وەک یەک و لە سەدا سەدی جیناتەکانیان وەک یەک دەبێت. لەهەمان کاتدا ئەو کۆرپانەی کە لە دوو هێلکەی جیاواز هاتوون و دەبن بە دووانە هیچ جیاوازییەکیان نیە لەگەڵ خوشکو برایەکی تردا کە بە دوو سک یان جیا لەدایک بوون تاقەشت کە جیاوازی هەبێت لەگەڵ خوشکو برییەکی ئاسایی ئەوەیە کە ئەمان بەیەک سک دینە دنیاوە. شایەنی باسە کە ئەم دووانەیە قەت یەک جنس دەرناچن. بەڵکو کوڕ ە کچ دەبن و لەسەدا 50 ی جیناتەکانیان وەک یەکە وەک هەمو خوشکو برایەکی ئاسایی، بەڵام ئەو هێلکەیەی کە خۆی دەکات بەدوو کەرتەوە یان کوڕ دەبن یان هەردوکیان کچ و لە سەدا سەدی جیناتەکانیان وەک یەکن.
لەدایک بوون و ڕۆڵی دایکو باوکایەتی
لە ماوەی ئەم نۆ مانگەدا ئەم زانیارییانە کە وەک کۆدێک لە جیناتەکانەوە (دایک و باوک) لەگەڵ بیئەدا Invironment
کاریان کردووە تاکو فۆرمی ژیانێکی تر بکەن کە دەبێتە ئەو کۆرپەیە. کاتێک کە دایکەکە دیتە سەر ژان زۆرینەی لەدایک بوونەکان 14 کاتژمیر دەخایەنن گەر یەکەم منداڵ بێت، بەڵام بۆ منداڵی دووەم و سێیەم کاتی کەمتر پیدەجێت کە دەگاتە دەوروبەری 8 کاتژمیر.
لەبەشی یەکەمی ژانگرتنەکەدا، بەشێوەیەکی ڕیکخراو ژانەکان دێن بۆماوەی چەند خولەکێک و دوای بەری ئەدا تا ماوەی 20 خولەکێک سەر لەنوێ دەست پێدەکاتەوە، ئەمەش بۆ ئەوەیە کە قۆڕگیمنداڵدان بکاتەوەو حازری بکات. بەشی دووەمی پروسێسەکە کۆرپەکە خۆی ئەجوڵێنێ بەرەو دەرەوەو تاکو سەر دەر دەکەوێت و لەم حاڵەتەشدا کۆتایی بە پروسێسەکە دێت. عادەتەن کۆرپرکە یەکسەر دەست بە قیژە دەکاو دەگری ساتێک بە تەواوی دێتە دنیاوە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە سیستمی هەناسەدانی کەوتە گەڕ. پرۆسەر سێیەم وێڵاش دێتە دەرەوە. دەتوانین بڵێین کە لەسەدا 95 ی لەدایکبوونەکان یەکەم جار کۆرپەکە سەری بەرەو دەرەوە دێت، بەڵام لە حالەتەکەنی تردا قاچی کۆرپەکە یان قۆڵی بەرەو دەرەوە دێت و دەبیت یەکسەر نەشتەرگەری بۆ بکرێت.
ئەوەی خەتەرناکەو ژیانی کۆرپەکە دەخاتە مەترسییەوە ئەوەیە کە یان پەتی ناوکی دایکەکە کە بە کۆرپەکەوە بەستراوەو ووزەو ئۆکسژین دەگوازێتەوە بۆ کۆرپەکە لەکاتی لەدایکبوونو ئەو قووەت کردنەدا بۆ لەدایک بونی کۆرپەکە ئەم پەتی ناوکە پێچ بخواتو بنوشتێتەوە ئەوا ئۆکسجین ناڕوات بۆ کۆرپەکە و دەخنکێت. ساتێک کۆرپەکە لەدایک دەبێت بە مردووی دیتە دەرەوە. یاخود وێڵاش پێش کۆرپەکە دێتە دەرەوە. یاخود کۆرپەکە توشی خوێن پژانی مێشک دەبێت یان بەهۆی ئەو دەرمانانە کە دەدریت بە دایک بۆ هەست کردن بە ژان کەمتربکات دەبنە هۆی لەناو بردنی کۆرپەکە بەر لەوەی کە فریا بکەوێت بێتە دنیاوە. جێگەی سەرنگە کە هەر چوار حاڵەتەکە کە ئەگەری لەناو بردنی کۆرپەکەیان هەیە لە پرۆسەی لەدایکبوونەکەدا ڕووئەدات.
خۆشەویستان ساتی لەدایک بوونی کۆرپەکە بۆ ناو دنیا گەورەترین ڕووداوە کە لە ژیانی مرۆڤدا. ئیتر لەمەو دوا ژیانی ئەم مرۆڤە تازەیە لەژێر بەگریدا نیە، نانو ئاوی بۆ دابین نەکراوە بە کوردییەکەی ئەو باوکەی مرد لە تەڕ بخواو لە وشک بخەوێ. هاتۆتە دنیایەکەوە کە هەموو حەزو ئارەزووەکانی یەکسەر جەبەجێ ناکرێت و نایەتە دی. دیتە دنیایەکەوە پڕ لە دەنگە دەنگو ڕووناکی تیژی ناخۆش. دەبێت بە یارمەتی سییەکانی ئۆکسجین هەڵمژێت. لەم ساتەوە مرۆڤ بەرەو ڕووی ژیان دەبێتەوە و گەر یەکێک نانو ئاوو پیداویستی بۆ دابین نەکات ئەوا ئەم کۆرپەیە لەناو دەچێت. لەم ساتەوە کە لە دایکی جیا دەبیتەوە ئەم کۆرپەیە تەواو پەیوەستە بە چواردەورەکەیەوە تاکو بتوانێت بەردەوام بێت لەژیاندا. زۆر لە دەروونشیکارەکان ئەم پرۆسەی لەدایک بوونە بە کارەساتێکی زۆر سەخت لەقەڵەم دەدەن بە نسبەت کۆرپەکەوە کە کارای دەکاتە سەر زۆر بەی زۆری ئەو شتانەی کە لە داهاتوودا بەسەر کۆرپەکەدا دێت. ساتێک کە فڕێدەدرێیتە دەرەوە لەناو ژینگەیەکی بێدەنگ و پڕ ئەمانەت لەناو منداڵدانی دایکداو بۆ ناو دنیایەک لە برسییەتی ساردو سەرما و دەنگە دەنگ و ژاوەژاوی خەڵکانو ڕادوێو تەلەفیزیۆنو هتد. دەبنە هۆی دروست کردنی دڵەڕاوکێ و هەست کردن بە پەشیمان بوونە و ئاواتەخواز بوون بۆگەرانەوە بۆ ناو منداڵدانی دایک. بەڵام ئەم تیۆرییەی دەروون شیکارەکان نەتوانراوە کە بە بەڵگەی زانستی بسەلمێنرێت. هەڵبەت لەبەر ئەوەی کە کەس ناتوانیت ئاخاوتنێک لەگەڵ ئەم کۆرپەیەدا بکات بۆی بزانن وایە یان وا نیە. لەهەمان کاتیشدا هیچ بەڵگەیەکی زانستی لە ئارادانیە کە ئەم تیۆرییە پوچەڵبکاتەوە.
کۆرپە تازەکە
کۆرپەکە بەهامان شێوە کارایی دەکاتە سەر دایکو باوکەکە کە دایکوو باوکەکە کارایی دەکەنە سەر کۆرپەکە. ئەم کارایی کردننە دەکەوێتە گەڕ ساتێک کە دایکو باوکەکە هەست دەکەن کە یەکێکی تر لە خێزانەکەیان زیاد دەکات، کاتیک دەزانن کە کۆرپەیەک بەڕیگەوەیە و چەند پرسیارێک دە هاژینێت لە لاشعوری دایکو باوکاندا، وەک ئەوەی ئایا ئێمە حازرین بۆ پەروەردەکردنو بەخێوکردنی کۆرپەیەک؟ ئایا ئەتوانن ئەمانە پێکەوە بژین؟ قەلەقیو دڵەڕاوکی بۆ داهاتو، دەربارەی داهاتوو، ئیقتیسادی و داهاتی خێزانەکە وتەنانەت ترسی داگیرکاری شەڕو گۆڕڕانی بیئەو هتد. کە لە لاشعوری دایکان و باەکاندا دروست دەبن. لەهەمان کاتدا ترسو دڵەڕاوکێ بەرامبەر بە تەندروستی کۆرپەکە لە ناو منداڵدانو لەبارنەچونی کۆرپەکە کە بیرۆکەیەکی سروشتییەو زۆر لە دایکان بیر لەم کارە دەکەنەوە لەبەر ئەوەی لە سێ دایک یەک دایک منداڵەکەی لە سێمانگی یەکەمەوە لەباردەچێت. ترس و دڵەڕاوکێ دەربارەی ئەوەی کە ئایا بڕۆم بەسەر قادرمەدا یان شت هەڵگرم یان وەرزشبکەم یان جنسکردن لەڕاستیدا هیچی پەیوەنی بە لەبارچونەوە نیە. لەبارجوون لەسێمانگی یەکەمی سکەکەدا پەیوەندی بە خەلەلی کرۆمۆسۆمەکانەوە هەیە نەک بە چالاکی دایکەکەوە.
بۆ ئەوەی کە هیچ لە دایکو باەکان توشت گرفت نەبن زۆر باشە کە هەردوولایان خۆیان ئامادەکەن بۆ بەدەست هێنانەی ناسنامەیەکیتر کە ئەویش ئەوەیە کە ئەمان دەبن بە دایک و باوک ئەو ناسنامەیە وەردەگرن کە خۆی لە خۆیدا هەندێ لێپرسیارێریتی دەهێنێتە ئەستۆی خۆی ساتیک کە دەبینن دەبنە باوکو دایک بۆ مرۆڤێکی نوێ. ساتێک کە هەست دەکەن ئیتر خۆیان منداڵ نەماوون بەڵکو دەبێت پەروەردەو بەخێوکردنی مرۆڤێکی نوی لەئەستۆ بگرن. لە بیرتاننەچێت فاکتەری تر زۆر کاریگەری هەیە لەسەر ئەم دایکو باوکە نوێیە، ئەویش زیادکردنی کارکردنی باوکەکە، گۆڕڕانکاری لە پەیوەندی بەینی ئەم دوو هاوسەرە، پەیوەندی بەینی ئەم دوو دایک و باوکە تازەیەو دایکو باوکی خۆیان کە دەبنە نەنکو باپیرە و هەوروەها پەیوەندی لە بەینی ئەمانو خزموو کەسوکارو و دۆستو هاوڕێیان.
بەداخەوە کە دەبینین ئەم هەستکردنانە بەتایبەت لە بارەی داراییەوە دایکەکە هەستی زیاتر پێدەکات و لە زۆرینەی کۆمەڵگاکاندا گەر باوکەکە زۆر ڕۆشنبیر و بە ئاگا نەبێت هەرچەندە بە لە پێش هاتنی کۆرپەکە ئیشو کاری ناو ماڵیان دابەش کردبێت و یارم،ەتی هاوسەرەکەیان دابێت ئەوا بەداخەوە لە دوایی هاتنی کۆرپەکە دوایی عاداتو تەقالیت دەکەونو هەموو ئەرکی ناو ماڵوو منداڵەکە دەسپێرننەوە بە دایکەکە، هەرچەندە دایکەکە لەم ساتەدا لە هەموو کاتێک زیاتر پێویستی بە یارمەتییە.
ڕٶڵی باوکایەتی لە پرۆسەی لەدایکبووندا.
لە ڕێگەی زۆر لێکۆڵینەوەوە وا دەرکەوتووە کە خۆ حازرکردنی باوکەکەو بەشداریکردنی چالاکانەی لە پرۆسەی لەدایکبوونەکە، کاریگەری تەواوی هەیە لەسەر چەند درێژ خایەنی لەدایک بوونەکە. واتە چەند کات دەخایەنێت. هەتا دایکەکە هەست بە ئەمانەت زیاتر بکات، لە هەموو بارەیەکەوە تەنانەت باری داراییش، زووتر ڕزگاری دەبێت لەو پرۆسەی منداڵ بوونەو، ڕەد فیعلی، کاردانەوەی دایکەکە بۆ ئازارو ژانی لەدایک بونەکە. هەست کردن بە ژان کەمتر دەبێت و زیاتر دایک دڵخۆش دەبێت بەوەی کە کۆرپەکەی دیتە دنیاوە ساتێک دەبینێت مێردەکەی، باوکی کۆرپەکەی، زۆر چالاکەنە و خەم خۆرانە دێت بە تەنگ پرۆسەکەوە.
دەرمانخواردن بۆ ئازاری ژان، باری بایۆلۆژی و باری دەروونی دایکەکە زۆر کاریگەری هەیە لەسەر ئەوەی چۆن دایکەکە پرۆسەی لەدایک بونەکە لەقەڵەم دەدات. بەڵام سێ فاکتەری سەرەکی زۆر کەریگەرن لەم کارەدا. ئەویش یەکەم حازربوون وخۆ ئامادەکردنی دایکو باوکەکەیە بۆ ئەم پرۆسەیە بەر لە وەی بێن بۆ ویلادە، دووەم ئەو یارمەتییە و پشتگیرییەی کە ئەم دایکو باوکە هەیانە لەلایەن چوار دەوروبەرەکەیانەوە و سێیەم ئەو ژینگەیەی کە بۆی ڕێکخراوە لە شوێنی منداڵ بوون، ویلادە. زۆر بەی زۆری ئەو دایکو باوکانەی کە تازەنو یەکەم جاریانە عادەتەن هەر زانیاری خراپیان دەستکەوتووە دەربارەی ئەم پروسیسە لەلایەن دایکو باوکیانەوە یان مێدیاکانەوە کە گوایە ئەم پەروسێسە زۆر ئازاراوییە. لەم کاتەدا زۆر گرنگە کە دایکو باوکی تازەو بێ خیبرە زانیاری زانستی پەیدابکەن لەسەر ئەم بابەتی لەدایک بوونە، چونکە کە زانیاریان هەبوو لەسەر ئەم پروسێسە دبێتە هۆی کەمبوونەوەی دڵە ڕاوکێو ترسو لەرز کە ئەمەش لەئەنجامدا دەبێتە هۆی کەم بوونەوەی هەست کردن بە ئازار.
بەنسبەت منداڵەکانی تری خێزانێکەوە ساتێک دەزانن کە کۆرپەیەکی تر دێتە خیزانەکەیانەوە هەست بە دڵ ناخۆشی دەکەن لە ناوەوە بەتایبەت لەساتێکدا کە ئەم منداڵانە لەباری دەروونییەوە بەشداری ئەم پرۆسەیە نەبووبن. ساتیک دەبینن دایکیان زوو زوو ون دەبێت لێیان بۆ شوێنێک کە دەچێت کۆرپەیەکی تر بێنێ دەبێتە هۆی دروست بوونی بیرۆکەیەک لای منداڵەکان کە ئەمان کەمو کوڕیەکیان تیا هەیە بۆیە دایکوباوکیان دەچن بۆ شوێنیکی سەیر بۆ هینانی کۆرپەیەکی تر. ئەم بیرۆکانە وەک ئەوەی ئێمە خراپیین، بێحەیاین، ناشرینین...هتد لە لاشعوری ئەم منداڵانەدا دروست دەبن کە دەبنە هۆی غیرە کردنیانەوە بەرامبەر بە کۆرپە نوێیەکە کە لەم ساتەدا ئەم کۆرپە نوییە پیویستی بە یارمەتی هەموو لەیەک هەیە بۆی بەردەوام بێت لەژیاندا. جا دایکانو باوکان دەبێت زۆر بەجوانی لە منداڵەکانیان تێبگەیەنن کە دەبێت تەنانەت ئەوانیش یارمەتی بدەن بۆ بەشداربوون لە یارمەتیدانی ئەم کۆرپە تازاییەی کە هاتۆتە ناو خێزانەکەوە و زانیاری تەواویان بدەنێ کە هاتنی ئەم کۆرپەیە هیچ پەیوەندی بە کەمو کوڕی هیچ کەسێکەوە نیە و لەم ساتەدا ئەم کۆرپەیە لەهەموان زیاتر پێویستی بە یارمەتیدانە و دەبێت ئەمانیش بەشدار ببن لەم یارمەتیدانەو لە هەمان کاتدا خاڵات بکرێن کە ئاوا باش لەگەڵ خیزانەکەدا باشداری ئەم پروسەیەن.
لە کۆمەڵگای ئەمەدا عەیبە کە پیاوان بەشدار بن لە پرۆسەی منداڵ بوونەکەدا، کە ئەتوانم بڵێم بەداخەوە کە کۆمەڵەگایەکی زۆر عەشایەر و دواکەوتومان هەیە. بەشدار بوونی باوکان لەم پرۆسەیەدا لە شوێنی لە دایکبوون زۆر کاریگەی هەیە لەسەر پرۆسەی لەدایک بوونەکە و جێگەی ئەمانەتێکی زۆر زۆر بۆ دایکەکە و هەست کردن بە ئازارو ژانکردنی دایکەکە بۆ ئەم پرۆسەیە. هەرجەندە باوکان لەبەر فشاری کۆمەڵایەتی نەوێرن بەشداری ئەم پرۆسەیە بکەن بەڵام لە بارەی هەستو ئیحساس و کاردانەوەوە هەر بەشدارن و هەست بە لێپرسراویەتی ئەکەن ساتێک کە دەزانن کە هاوسەرەکانیان سکیان هەیە، بەڵام لە زۆر کۆمەڵگادا جێگە عەیبەیە کە ئەم جۆرە هەست کردنە پیشان بدەن وەک ئەوەی کە هەر مرۆڤ نەبن. لە ئەوروپا و ئەمریکا دا لە سەدا 95 ی باوکان لە شوێنی لەدایکبوون بەسدارن لە ئازارو ژانەکانی هاوسەرەکانیەن بۆ هینانە دنیای کۆرپەکەیانەوە بەڵام بەخوا لەوباوەڕەدانیم کە لە کوردوستانی خۆماندا تەنها یەک پروسێنت واتە لەسەدا یەکی لە باوکان بەشداری ئەم پرۆسەیە بن. لە زۆر کلتوردا باوکان بەشداری ئەم پرۆسەیە دەکەن ساتێک بزان کە کۆرپەکە کوڕ دەبێت و کچ نیە.
لە زۆر حاڵەتدا باوکەکە هەندێ کاردانەوە پیشاندەدات وەکو هیلاکیو ئازاری ددانو دڵتێکەڵ هاتن و لەهەمان کاتدا کاردانەوەی دەروونی وەک ئەوەی کە تووشی دڵەڕاوکێ دەبیت بۆ ئەوەی کە منداڵەکە نوقسانبیت یان نا، لە خۆی بچیت یان نا، کێشی زیاد دەکات. لە هەمان کاتدا دڵەڕاوکێ و دودڵی بەرامبەر ئەوەی کە ئەم کۆرپە چۆن کارایی دەکاتە سەر پەیوەندی نێوان خۆی و هاسەرەکەی و دەیگۆڕێ.
باوکو دایکایەتی
هەر لەوساتەی کە دەزانرێت دایکەکە سکی هەیە، کاریگەرییەکی دوولایەنە دروست دەبێت. ئەم سکە (منداڵە) کاریگەری لەسەر باوکو دایکەکە دروست دەکات بەقەدەر ئەوەی کە باوکو دایکەکە کارایی دەکەنە سەر کۆرپەکە. کاتێک ئەم ژنو مێردە پێدەزانن کە کۆرپەیەک دێتە ناویانەوە هەستێکی تایبەتی دروست دەبێت کە فشارێکی دەرونی دەخاتە سەریان ساتێک بیر دەکەنەوە کە ئاخۆ داهاتوویان چۆن ببێت؟ ئاخۆ بتوانین وەک خێزانێک کۆرپەکەمان بەخێو بکەین و بتوانین پێداویستیەکانی بۆ دابین بکەین؟ قەلەقی و دڵەراوکێ لەبارەی داراییەوە تەنانەت دەبێتە هۆی تێکچوونی خەویشیان بەتایبەت باوکەکە کە لە کۆمەڵگایەکی وەک ێمەدا زیاتر باوک ڕۆڵی بەرپرسیارییەتی باری دارایی دەگرێتە ئەستۆ. ئەم دڵەڕاوکێیانە دەبنە هۆی تێکچوونی چالاکییە سەکسییەکانی نیوان ژنو مێردەکە کە ئەم چالاکییانە زۆر کەم داکات یان بۆ مەوقەت ڕوو لە نامان دەکات. دڵەڕاوکێ بەرامبەر تەندروستی کۆرپەکەو تراسان لەوەی کە کۆرپەکە لاباربچێت لەبەر ئەوەی لەبارچوونی سروشتی زیاتر لە سیمانگی یەکەمی سکەکەدا ڕوودەدات و لێکۆڵینەوە دەریخستووە لە سێ سک یەکێکیان لەباردەچێت، بەڵام دڵەڕاوکێ ی دایکان زۆر زۆر لەم سێمانگەدا بەرامبەر بەوەی کە خٶیان نەبنە هۆی لەبار چوونی کۆرپەکەیان، لەبەر ئەوە دایکان زۆر بە حەزەرەوە هەڵسوکەوت دەکەن بەڵام لەڕاستیدا ئەم بۆچوونانە هیچ بنەماییەکی زانستی بۆ نیە لەبەرئەوە گرنگە کە دایکان بزانن کە هیچ خەتەرناک نیە بۆ لەبارچوون کە بەسەر قادرمەدا سەربکەویت یان وەرزش بکەن و هیچ پەیوەندییەکی بەسەر کاری سێکسییەوە نییە. لەبارچوون زیاتر پەیوەندی بە خەلەلێکی کۆرپەکەوە یان هێلکە پیتێنراوەکەوە هەیە نەک چالاکی دایکەکە.
زۆر لە دایکو باوکان توشی تەنگوچەڵەمە قەیرانێکی دەروونی دەبن کاتێک هەست دەکەن ئەو شارەزایی و ئەزموونەی کە تا ئێستا هەیانە و ئەو شێوازی چارەسەرکردنانەی کە بەکاریان هێناوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان سودیکی زۆری نیەو هەست بە نەزانین و بێئەزموونی و نەشارەزایی دەکەن. هەست دەکەن کە ژیانیان ڕێچکەیەکی تری گرتۆتەبەر. بۆ ئەوەی کەلەم تەنگوچەڵەمە دەرونیە ڕزگریان بیت دەبێت تەبیعەتو شێوازی هەڵسوکەوتیان بگۆڕن تا بتوانن خۆیان لەگەڵ ژیان کردنە تازایەدا بگونجێنن. بەهەمان شێوەی جۆن کاتێک کە خێزان دروست دەکەین ژیان مان دەگۆڕێت و هەندێ کێشە و ئیلتیزامات دروست دەبێت و سنور بۆ خواستو ویستەکان دادەنرێت کە ئەم گۆڕان کارییانە مانایەکی سلبی ناگەیەنن بەڵام کارکردنی دەوێت بۆ خۆ گونجاندن لەگەڵ بارودۆخە نوێیە. یەکێک لەو تەنگوچەڵەمانەی کە ئەم ژنو مێردە توشی دەبن ناسنامەی باوکایەتی و دایکایەتی کە زۆر گرنگە بتوانێت لە دڵو دەرونەوە ئەم ناسنامە تازەیە قبوڵ بکات و دەمجی بکات بەخۆیەوە بۆ ئەوەی کە بتوانن وەک دایک و باوک بچنە ناو پەیوەندیەکی خێزانییەوە لەگەڵ کۆرپە نوییەکەدا. لە دوای ئەمەوە گۆڕانکاری ڕوودەدات لە خواشکو براکانو دایک و باوکی ئەم دایکو باوکە تازەیەدا ڕوودەدات. ئیتر لەمەو دوا ئەمانە منداڵ نین و خۆیان بونەتە باوکو دایک کە ئەمەش کاریگەری دەکاتە سەر پەیوەندی بەینی ئەم دایکو باوکە تازەیە و خوشکو براو دایکو باوکەکانیان کە ئتر ئەوانێش ڕۆلێکی تازە وەردەگرن وەک بابیرە و داپیرە.
زۆر هۆکار هەن کە کارایی دەکەنە سەر ئەوەی کە ئەم دایکو باوکە ئەم بارو دۆخەی کە تێی کەوتون چۆنی هەڵسەنگێنن بە پۆسیتیڤ یان نێگیتیڤ. پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دایکو باوکە تازەیە لەگەڵ دایکو باوکو کەسوکاریاندا هەروەها دۆستو هاوڕێکانیاندا زۆر کاریگەری هەیە بە تایبەتی لە کۆمەڵگایەکی وەک ێمەدا کە هیچ کەسێکمان خاوەنی ناسنامەیەکی Identity سەربەخۆ نین بەڵکو ناسنامەی ئێمە دایمە پەیوەستە بە چواردەورمانەوە لە ژێر کاریگەری جەختەکردنەوەی confirm چواردەورەکەماندایە. هۆیەکی تر ئەوەیە کە باوک بەتایبەتی دەبێت زیاتر کاربکات بەمەش فشاری دەرونی بۆ زیاد دەبێت. ئەمەش زیاتر لە لایەن دایکەکەوە پیشان دەدرێت لە ئاستێکی نەزانراودا unconscious واتە نەک دایکەکە ئەم ئەرکە زۆرە بە هاوسەرەکەی بسپێرێت بەدەمیی بەڵکو لەڕێگەی هەڵسوکەوتو قسەکردنییەوە وا لە باوکەکە دەکاتو بۆی دووپات دەکاتەوە کە ئەرکی تۆیە ژیانمان بۆ دابین بکەیت ئەمەش کارایی کلتوری لەسەرە و لەهەمانکاتدا دایکەکە لە کۆرپەکەوە زیاتر نزیکە و مەسولیاتی ماڵو پەروەردەکردنی کۆرپەکەی لەسەرشانە. هەرچەندە دایکو باوکان بەر لە لە دایک بونی کۆرپەکەیان ڕێککەوتبن لەسەر دابەشکردنی ئیشوکارەکانی ناوماڵ و ژیانیان بەداخەوە زۆر لە سەدا85 ی ئەم ڕێککەوتنە هەڵدەوەشێتەوەو ڕێچکە کلتورییەکەی خۆی دەگرێتەبەر وەک ئەرکەکانی ژن هەر بۆخۆییو پیاوێش هەر پیاو. زۆری ئەمەش دەگەڕێنمەوە بۆ ئەوەی کە وەک وتم ئێمە خاوەنی ناسنامەیەکی سەربەخۆ نین و بەڵکو پەوەستە بە چواردەورمانەوە. ساتێک ئەم پیاوە کارێکی جیاواز بکات کە لە ناسنامەی پیاوەتی دەچێتە دەرەوە لە لایەن ئەم چوار دەوەرەوە سەرزەنشتو برینداری هەستی دەکرێک کە هەڕەشەیە بۆ سەر ناسنامەی ئەم باوکە تازەیە کە تازە ڕۆڵێکی تایبەتی گرتۆتە ئەستۆ کە لە ڕاستیدا دەبێت زیاتر ئەم چواردەورە یارمەتی ئەم دایکو باوکە تازەیە بدەن.
کۆرپە نوییەکەو کاریگەری لەسەر پەیوەندی دایکو باوکەکە
گەر بێت و ئێمە ئەم ژنو میردو خێزانە بە سیستەمێک لە قەڵەم بدەین ئەوا ساتێک ئەم کۆرپە نویە دەبێت بە ئەندام ئەم خێزانە پێویستی بە سەرلە نوێ restructuring ڕێکخستنەوە دەبێت بۆ ئەوەی کە بەڵانسی ئەم خێزانە تێک نەچی. Jay Belsky 1981 دەرووناسی ئەمریکی مۆدێلێکی دروستکردووە تیایدا ئەم خێزانە دەکات بە سێ بەشەوە. یەکەم تەبیعەتی منداڵە ساواکە و گەشەکردنی، دووەم دایکو باوکایەتی و سێیەم پەیوەندی نیوان ژنو میردەکە. ئەم سێبەشە هەرسیکیان کاریگەری ڕاستەوخۆو ناڕاستەو خۆیان لەسەر یەکتری هەیە و هەرگیز ناتوانرێت هیچکام لەم بەشانە بەتەنها ببینرێن. بۆنموونە ئەگەر کێشەیەک یان هەر شتێک ڕووبدات لە پەیوەندی نیوان ژنو میردەکەدا کە خاڵی سێیەمە لە مۆدێلەکەدا ئەوا ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەو خۆ کاریگەری دەکاتە هەڵسوکەوتی منداڵەساواکەو پێگەیشتنی(خاڵی یەکەم) و باکو دایکایەتی (خاڵی سێیەم). لەهەمانکاتدا ساتێک منداڵە ساواکە هەڵسوکەوتی بە جۆریکە ئەمیش کارایی ڕاستەوخۆو ناڕاستەو خۆ دەکاتە سەر پەیوەندی نیوان ژنو مێردەکەو دایک و باوکایەتی.
دەتوانم بڵیم کە کاریگەری ئەم منداڵە ساوایە بەم بچکۆلەییەی خۆییەوە ئەمەندە زۆرە کە دەوانێت ببێتە سەرچاوەی یەکگرتوویی ئەم خێزانە و گەرمو گوڕو پتەویی یان ببێتە سەرچاوەی لێک هەڵوەشاندنەوە و جیا بوونەوەی ئەم خێزانە. لەبەر ئەمەیە کە ئەم خێزانە تازە لەدایکبووە پێویستی بە سەرلەنوێ ڕێکخستنەوە هەیە تاکو هەر یەک لە ئەندامانی خێزانەکە قورسایی و بایەخی خۆی هەبێت و کەس ئەوی تر فەرامۆش نەکات.
وەک دەزانن هەموو خێزانیک لەناو سنووری ماڵەکەی خۆیدا یاسای تایبەتی خۆیان هەیە و هەر خێزانە جیاواز لەوانی تر یاسای بۆ خیزانەکە و ئەندامانی خیزانەکەی داناوە کە چۆن هەڵسو کەوتو ڕەفتار بکەن. لە دروست کردنی خیزانێکدا ساتیک ئەم یاسایانە ڕێژەی نەگۆڕبن ئەوا ئەم سەر لە نوێ ڕێکخستنەوەیە ڕوونادات، بە هاتنی کۆرپەیەکی نوێ و یاساکان بە پێی بارودۆخە نوێیەی کە کۆرپەکە هیناویەتە ئاراوە، سەر لە نوێ داناڕێژرێنەوە و ناگونجێنرێن لەگەڵ پێویستی خێزانەکەدا. لەم جۆرە خێزانەدا گۆڕانکاری وەک هەڕەشەیەک لە قەڵەم دەدرێت و ئەو یاسایانی کە ئەندامەکانی خێزانەکە دەبات بەڕێوە نابێت جێگەی پرسیار بێت. بەڵام لە خێزانی کراوەدا کە قابیلی گۆڕران و سەرلەنوێ داڕشتنەوەیە یاساکانی بە پێی هەلومەرجی بارودۆخو پێویستی خێزانەکەی دەگۆڕێو دەگونجێنێت. زوربەی زۆری خێزانی کۆمەڵگەی ئێمە بە زەحمەت دەچنە قاڵبی خێزانی کراوەوە. دەتوانین بڵێین زۆربەیان لە شار نشینەکان بە بۆچونی من دەکەونە بەینی خیزانی داخراو و کراوەوە.
بە هاتنی کۆرپریرکی نوێو زیاد کردنی ئەندامێک لە خێزانەکەدا فشار وکاریگەرێکی زۆر دەخاتە سەر پەیوەندی بەینی ژن و مێردایەتی دوو هاوسەرەکەوە. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی Belsky کە کردوویەتی هارمۆنی و ئەو خۆشیبینینەی هاوسەرگیر بەینی ئەم ژن و مێردە بە هاتنی کۆرپەیەکی نوێ (بەتایبەت لە خیزانێکدا کە تازە کۆرپەیان دەبیت) بەڕادەیەکی خەیاڵی کەمدەبیتەوە هەر لە سێمانگی یەکەمی سکەکەوە تا نۆ مانگ دوایی لەدایکبوونی کۆرپەکە. ئەم کەمبوونەوەیە لەلایەن ژنانەوە زیاترە تا پیاوان. بەڵام پیاوان و ژنان وەک یەک ڕازو گلەییان هەیە لە پەیوەندی ژناو مێردایەتیاکەیان دوایی هاتنی منداڵەکە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئەو ژنو مێردانەی کە پەیوەندیان باش بووەو ڕازی بوون بەر لەهاتنی کۆرپەکە دوای ڕازینەبن نەخێر بەڵکو بەردەوان لە باش هەڵسەنگاندنی پەیوەندی ژنو مێردایەتیەکەیان و ئەوانە کە ڕازی نەبوون لە ژنومیردایەتیەکەیان بەر لەهاتنی کۆرپەکە هەر وەک خۆیان دوای هاتنی کۆرپەکە بە ناڕازیی ماونەتەوەو کۆپرپەکە نەبۆتە مایەی باشی و ڕازی بوون لە پەیوەندی ژن و مێردایەتی. بەپێی گوتەی Philp Hwang ئەمە تاقە فاکتەر نیە بۆ ئەم ناڕازیبوونە بەڵکو خودی خێزانی ئەم دوو هاوسەرە، واتە دایکوباوکی ئەم ژنو مێردە، و پەیوەندی ئەمان بەم خێزانە تازەیەوە و تەنانەت برادەرو دراوسی خزمانیش کاریگەری خۆیان هەیە.
توشبوون بە خەمۆکی لای تازە دایکان
منداڵ بوون هەرچەندە بە پرۆسێسێکی پۆسێتیڤ لە قەڵەم دەدریت لای زۆرینە بەڵام دەوروبەری لە دودایک یەکێکیان توشی ئەم حاڵەتە دەبن. دایکەکە زۆر ناسک دەبیتەوەو زۆر بە ئاسانی عاجزدەبێت و خەفەت دەخوا، زۆر حەساس دەبێت، تەحەمولی هیچ ناکات و زۆر زوو عەصەبی دەبێت و هەڵدەچێت و هەست بە دڵ تەنگی دەکات. ئەمەش لە دوای 3 تا 5 ڕۆژ دوای لە دایک بوونی کۆرپەکە ڕوودەدات و عادەتەن دوای 1 تا 2 ڕۆژ بەردەوام دەبێت و ئەم کێشە دەروونیانە دەڕوات. ئەو دایکانەی ئەم کێشانەیان کۆتای پێ نەیەت و زیاتر درێژبێتەوە ئەوا ئەگەر توش بوونیان بە نەخۆشی خەمۆکی زۆر زیاترە. دەتوانین بڵێین لەسەدا 10 ی دایکان توشی ئەم قۆناغە دەبن، بەڵام تا چەند بەردوام دەبیت و تاچەند ئەم نیشانانە بە‌هێزن لە دایکەوە بۆ دایک دەگۆڕدرێت. ئەمیش زۆر پەیوەستە بەو یارمەتی و پشتگیرییەی کە دایک و باوکی تازە وەریدەگرن لە خزمو کەسوکار و کۆمەڵگاکە. واتە ئەو دایکو باوکانەی هەست بە ئەمانەت متمانە دەکەن بە چواردەورەکەیان و کۆمەڵگاکەیان ئەوا ئەگەر توش بونیان بە خەمۆکی زۆر کەمترە یان هەر توشنابن.
زۆر بەی زۆری دایکان کە توشی ئەم خەمۆکییە دەبن لە بەینی 2 تا 6 مانگ کۆتایی پێدێت، بەڵام هەندێکی تریشیان هەن کە لە ساڵیەکوە تا چەند ساڵیک دەخاییەنێت. جا ئەوەی کە کێشە دروست دەکات و خەتەرناکە ئەوە یە کە ئەم خەمۆکییە تەنها دایکەکە ناگرێتەوە بەڵکو گاریگەرییەکی پتەو دەکاتە سەر پەیوەندی نێوان دایکەکەو کۆرپەکە و لە هەمان کاتدا دایکەکەو مێردەکەی. زۆر لێکۆڵینەوە دەریان خستووە کە ئەو دایکانە کە توش بوون بە نەخۆشی خەمۆکی کاتێکی زۆر کەم تەرخان دەکەن بۆ ئەوەی کە لە منداڵە ساواکە نزیک بێتەوە و سەیری بکات و لەهەمان کاتدا بە دەموچاوێکی نێگەتیڤە وە لە منداڵەکەی و جوڵاندنەوەکانی دەڕوانێت لە چاو ئەو دایکانەی کە توشی خەمۆکی نەبوون.
Tiffiny Field کە دەرووناسێکی ئەمرییکییە لە دوای لێکۆڵینەوەکانی دەربارەی دایکی توشبوو بە نەخۆشی خەمۆکی دەڵێت کە دایکی توشبوو بە نەخۆشی خەمۆکی کۆرپەکەی بە شتێکی نەگەتیڤ لەقەڵەم دەدات و دەبینێت، کە ئەمەش کاراییەکی نێگەتیڤ دەکاتە سەر پەیوەندی بەینی کۆرپەکەو دایکەکە و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە منداڵی ئەم دایکانە زۆر ناچالەکن، گڕوگاڵیان ، دەربڕینی ڕوخسارییان زۆر کەمە و زیاتر سەریی ئەلاوە دەکەن تا خەڵکانێک کە دەیەوێت گڕوگاڵی لەگەڵ بکات و ناڕازیبوون زۆر پیشان دەدات. ئەم کاریگەریانە بیگومان کارایی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر داهاتوی منداڵە ساواکە. بە پێی لێکۆڵینەوەکان ئە منداڵانەی کە دایکەکانیان توشی خەمۆکی بوون لە پاش لەدایکبوونی کۆرپەکان، ڕادەی تێگەیشتنیان زۆر کەمترە لەو منداڵانەی کە دایکەکانیان توشی خەمۆکی نەبوون. زۆر لە دایکانی توشبوو بەم خەمۆکییە ڕاییان گەیاندووە کە کۆرپەکانیان لە تەمەنی 18 مانگیدا کێشەی خەویان هەیە، نان ناخۆن و زۆر دەگرین. ئەوەی کە زۆر زۆر گرنگە بۆ منداڵی ساواو تایک پەیوەنی گرێبەستی attachment و تێگەیشتنی ئەم دایکەیە لەگەڵ منداڵەکە ، وە ئەوەی کە زۆر ترسناکە ئەوەیە کە ئەم خەمۆکییە وا دەکات کە کۆرپەکە متمانەی بە دایەکەی نەبێت و ڕادەی قورسی ئەم خەمۆکییە ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەبینێت لەم پەیوەندی و گرێبەستییەدا.
خوێنەرانی خۆشەویست لە باسی داهاتودا کە بەشی پێنجەمی بابەتەکەیە، دێمە سەر باسی منداڵی ساوا لە تەمەنی 0 تا 2 ساڵ. بەو هیوایەی کە سودمەندبێت بۆ دایکان و باوکانی خۆشەویست.
