منداڵی ساوا لە 0 – 2 ساڵ
کێشی ئاسایی بۆ منداڵی تازا لە دایک بوو لەبینی 3 بۆ 4 کیلۆیە ودریژیستی دەوروبەری نیو مەترە. بەڵام منداڵی ساوا لەبەر ئەوەی کە تا ڕادێت لەگەڵ خواردنی دەرەوەی منداڵدان و هەموو شتێک وەک هەناسەدان، هەزم کردنی خۆراکو هتد دەبیت خۆی بیکات، لە سەدا 10 ی کێشی زۆر بەخێرا کەم دەکات بەرلەوەی کە فریا بکەون خۆیان ڕابهینن لەگەڵ ئەم جۆرە خۆراکە تازەیەدا. دوایی ئەوەی کە خۆیان لەگەڵ ئەم جۆرە خۆراکەدا ڕادەهێنن زۆر بە خێرایی گەشە دەکەن کە لە تەمەنی 4 مانگییەوە دەبێتە دوو ئەوەندەی کێشی خۆی و لە تەمەنی 1 ساڵیدا دەبیتە سێ ئەوەندەی کێشی خۆی. منداڵی یەک ساڵە کێشی دەگاتە 10 کیلۆو درێژییەکەشی لە دەوروبەری 75 سم دەبێت.
مێشکی منداڵەکە لەدوای لەدایکبوونی لە سەدا25 ی کێشی لەشی پێکدێنێت کاتێک لەگەڵ هی گەورە بەراوردی دەکەیت، لەدوای دووساڵ ئەم کێشە دەبیتە %75 ی لەشی کۆرپەکە، بەڵام لەشی لە %25 ی کۆرپەکەیە.
دوو گۆڕانکاری گرنگ ڕوودەدات لە تەمەنی ساوایی کۆرپەکە ئەویش یەکەم، جیهازی عەصەبە واتە nervsystem
کە پێکهاتووە لە خانە نێورۆی (عەصەبی) باریک و درێژ. کاتیک لەدایک دەبین هەموو نێورۆکان ئامادەنوو هیچی تر دروستنابن، دوای لەدایک بوون بگرە هەندێک لەمانە لەناو دەچن. گەشەکردن لە جیهازی عەصەبدا ئەوەدەگەیەنێت کە گەشەکردن و دەمجبوونی خانەکانی نێورۆکان دەبێتە هۆی پێکهێنانی شەبەکەیەکی موعەقد کە سیگناڵی ئەلیکترۆنی لە بەینی بەشە جیاوازەکانی مێشکو لەشدا دەگوازێتەوە. هەروەکو کارکردنی دڵ، بیرکردنەوەو خەیاڵەکان، هەناسەدان، بینین، هەست کردن، خەو و بەخەبەربوون، هەموو ئەمانە لەلایان ئەم نێورۆیانەوە ڕێکدەخرێن و دەبرێن بەرێوە.
مێشکی منداڵەکە لەدوای لەدایکبوونی لە سەدا25 ی کێشی لەشی پێکدێنێت کاتێک لەگەڵ هی گەورە بەراوردی دەکەیت، لەدوای دووساڵ ئەم کێشە دەبیتە %75 ی لەشی کۆرپەکە، بەڵام لەشی لە %25 ی کۆرپەکەیە.
خەونو بە خەبەر بونی منداڵە ساواکە لە شەوڕۆژیکدا 6 قۆناغ لە خۆی دەگرێ:
قۆناغی یەکەم ئەو ساتەیە کە منداڵەکە پاڵکەوتووەو چاوەکانی داخستووە و چاویشی لەژێر پێڵوی چاویدا ناجوڵێن و هەناسەدانێکی ڕێکو لەسەر خۆیە. بەم قۆناغە دەڵێن قۆناغی خەونو هێمنی.
قۆناغی دووەم پێیدەوترێ خەونێکی چالاکانە، ئەوەی کە پێی دەڵێن REM یان قۆناغی خەون بینین. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە کۆرپەکە خۆی دەجوڵێنێت و چاوەکانی لەژێر پێڵوی چاویدا دەجوڵێن وەک ئەوەی کە سەری شت بکات، وەهەناسەدانی بەپێی جۆری بینی خەونەکەی ناڕێک دەبێت.
قۆناغی سێهەم ئەو ساتەیە کە منداڵەکە خەریکە بەخەبەربێتەوەو سەرلە نوێ دەخەوێتەوە، چاوەکانی دەکرێنەوەو زو دادەخرێنەوە، هەناسەدانی ڕێک دەبیت، ئەم قۆناغەش پێی دەڵێن گێژبوون.
قۆناغی چوارەم پێی دەڵێن قۆناغی ناچالاکبوون، واتە کۆرپەکە بەخەبەرە و چاوە گەشەکانی کردۆتەوەو هەناسەدانێکی هێمن و لەسەر خۆ و سەری چوار دەوری دەکات و لە ڕێگەی هەستیارەکانیەوە لێتوێژینەوە دەکات.
قۆناغی پێنجەم کۆرپەکە چاوەکانی کردۆتەوەو بە هەناسەدانێکی ناڕێکەوە خەریکی جموجۆڵو گڕوگاڵە و پێی دەڵێن بەخەبەر بوونی چالاکانە.
قۆناغی شەشەم قۆناغی بەخەبەربوونی چالاکانەیە بە لەگەڵ گریان وبۆڵەبۆڵ کردندا. لەم قۆناغەدا کۆرپەکە هەناسەدانی خێرا دەبێت و جۆڵە جوڵێکی چالاکانای هەیە، واتە زۆر بە خێرا دەستو قاچی دەجوڵێنێت و دەگری و زۆر جاریش بە ئاسای دڵنەوایو هێمن نابنەوە.
لە مانگی یەکەمی دوای لەدایک بوونیەوە ئەم 6 قۆناغە زۆر بە خیرایی دووپات دەبنەوە و ماوی خەونی کۆرپەکە لە شەوو ڕۆژێکدا دەگاتە 17 تا 18 کاتژمێر و کاتی وەرگرتینی ڕووداوو وروژێنەرەوەکانی دەرەوە تەنها 2 تا 3 کاتژمێرە. هەڵبەتە ئەمەش لە منداڵ بۆ منداڵ دەگۆڕدرێتو هەتا کۆرپە کە بەرەو گەورەتر بڕوات ماوەی خەنی کەمتر دەبیتو بەخەبەربوون زیاد دەکات. لە دوای تەمەنی 3 بۆ 7 مناگدا کۆرپەکان شەوو ڕۆژ لێک جیادەکەنەوەو هەموو شەوەکە دەخەونو بە ڕۆژ خەریکی چالاکیەکانیان دەبن، بەڵام لە ڕۆژییشدا هەر دەخەوون کەمێک و هەڵدەستن بەڵام ئەم خەونە کاریگەری ناکاتە سەر خەونی شەویان. ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە کە لە سەرەتاوە لە سەدا 50 ی کاتی خەنەکەی واتە نیوەی کاتی خەونەکەی کە 17 بۆ 18 کاتژمێرە، خەون دەبینێت و کەچی کە تەمەنی دەگاتە تەنها 6 مانگ ئەو ساتی خەونبینینەی دەگاتە یەک لەسەر چواری کاتی هەموو خەونەکەی، واتە گەر لە سەرەتاوە تەنها 18 کاتژمێر خەوتبێت 9 کاتژمێری خەونی بینیووە، بەڵام کە تەمەنی دەگاتە دەورو بەری شەش مانگ ئەوا ساتی خەون بینین دەگاتە دەوروبەری چوار کاتژمێرو چەند خولەکێک. ئاخۆ ئەم کۆرپەیە خەون بە چیەوە ببینێ؟ تەنانەت لە ناو سکی دایکیەوە خەون دەبینێ.
شایەنی باسە هەندیک کاردانەوەی خۆنەویست هەن کە کۆرپەکە لەگەڵ لەدایک بوونییەوە لەگەڵیدا هەیە وەک مواسەفاتێک بۆ هێشتنەوەو مانەوەی ئەم کۆرپەیە لە ژیاندا. وەک دەنگی بەرز ناخۆش یەکسەر کۆرپەکە بەوەش دەکاتەوە بۆ بجیتە باوەشی یەکێکەوە بۆ خۆ پاراستن، یان ساتێک دەست بە ڕومەتی دا دێنی ملی بەرو لە وەسوینە وەردەگێڕت تا بزانێت چیە. بەڵام بەرچاوترینیان کاردانەوەی دەست گرتنە، ساتێک پەنجەت دەخەیتە نا لەپی دەستی کۆرپەکەوە یەکسەر پەەنجەکانی خڕ دەکاتەوەو دووند پەنگەت دەگرێت بە بێ بە ئاگایی خۆیی و خواست خۆی. ئەم گرتنە بەرە بەرە ڕوو لەنامان دەکات لەگەڵ گەورە بوونی کۆرپەکەدا. ئەمەش واڕووندەگرێتەوە لەبەر ئەوەی کە جیناتی ئێمە لە سەدا 98 ی جیناتەکانمان وەک جیناتی شمپانسەکانە نزیکترین خزمن لەمرۆڤەوە و ئەم کاردانەوەیەی گرتنە لەم کۆرپەی ئەم شیمپانسانەدا زۆر کاریگەریان هەیە ساتیک کۆرپەکانیان توند پێستی دایکیان دەگرن و خۆیانی پیادا هەڵدەواسن. بەڵام لەبەر ئەوەی کە مرۆڤ ڕێچکەیەکی تری گرتۆتە بەرو خۆی لەگەڵ ژینگەکەیدا گونجاندووە زۆر پێویستی بەم گرتنە نیە لەبەر ئەوە دوای چەند مانگێکی کەم ڕوو لە نەمان دەکات.
لێکۆڵینەوەیەکی زۆر سەرنج ڕاکێش دەربارەی گەشە کردنو پێگرتنو ڕۆیشتنی منداڵ کە بۆ لە تەمەنی جیاوازدا ڕوودەداتو وا باوە کە دەڵێن لەگەڵ کۆرپەکانتاندا خەریک بن زوتر پێدەگرن، زانایەک بە ناوی Arolld Gesell هەستا تاقیکردنەوەیەکی کرد لەسەر دوو منداڵی دوانەی یەک هێلکەدا، واتە وەک یەکن یان کڕن یان کچ دەبن وەک لەبابەتەکانی پێشودا باسم لە خاسێتەکانی دوانەی یەک هێلکەو دوانەی دوو هیلکە کردووە. ئەم لێکۆڵەرەوەیە هەڵسا بۆ بەراورد کردنی توانای بایۆلۆژی لەگەل ژینگەدا بۆ هەستان و ڕۆیشتنی منداڵ. لەم دوو منداڵە دوانە یەم هێلکەیە هەستا لەگەڵ یەکێکیاندا بۆ ماوەی 6 هەفتە خەریک بوو تا بتوانێت بەسەر قادرمەیەژکدا سەربکەوێت، بەڵام کۆرپەکەی تریان کەس نەچووبوو بەلایدا کەچ دوای 6 هەفتەکە چۆم منداڵی یەکەم فێر بو ئەمەتریشیان کە برای بوو بە هامان شیوە فێری بەسەر قادرمەدا رۆیستن بوو. ئەمەش ئەوەی دەرخست کە ڕۆیشتنو کردارە حەرەکیەکان بە بایۆلۆژییەوە پەیوەستن نەک بە فیرکردن و کاریگەری و دەستتێوەردانی ژینگەو چوار دەورو بەرییەو ە.
دەرووناسێکی تر بە ناوی Wayne Dennis هەڵسا گروپێک منداڵی ساوای بەراورد کرد لە هیندیستان کە کۆرپەکانیان قۆمات دەکرد وەک لای خۆمان لەگەڵ منداڵای ئەمریکاو ئەوروۆا کە کۆرپەکان سەربەستن و قومات ناکرێن. بۆی دەرکەوت کە هەردوو گروپەکە لە دەوروبەری هەمان کاتدا پیان گرتو جوڵەو حەرەکاتی لەسیان دەستی پێکرد، ئەمەس بەڵگەیەکی تر بوو بۆ دەوربینین وکاریگەری و زاڵبوونی بایۆلۆژی لەسەر کۆرپەکە تا ژینگەو دەستتیوەردانی چواردەور. لە هەمان کاتدا هەمان لێکۆڵەرەوە هەڵسەنگاندنێکی تری کرد لەبەینی دوگروپی منداڵی تازە لە دایکبووی بی دایکو باوک لە ئێران و گروپێکی تر لە ئەوروپا. ئەم منداڵانەی ئێران کە زۆربەی زۆری کاتەکانینان لە ناو سیسەمەکەیاندا بەسەر دەبرد و تاقە کەسێک کە جار بە جار بیان بینیایە ئەو کەسەبوو دەیبردن دەیشتن. ئەو گروپەی تر کە لەئەوروپا بوون و سەربسەت جوڵەو گاڵگۆڵکیێیان دەکرد زۆر دەجوڵانو لە کۆتایدا ئەمانە لە تەمەنی ساڵ تا ساڵ و مانگ توانیان پێبگرنو ئەوانەی ئێران تا دەوروبەری 3 ساڵی خایاند اتا پێیان گرت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە تەنها بایۆلۆژی و جینات دەور نابینێ بەڵکو ژینگەش دەوری خۆی هەیە. واتە هەندێ ڕاهێنان ئەتوانێ کارایی بکاتە سەر ئەو جوڵەیەی کە پەیوەندی بە بایۆلۆژییەوە هەیە، واتە کۆرپەکە لە باریی بایۆلۆژییەوە هەر پێدەگرێت لە کاتی دیاری کراودا کە تاڕادەیەک بۆ هەموو منداڵ وەک یەکەن، ڕاهێنان پێکردن لەهەندێ حاڵەتدا یارمەتی دەدات بەڵام شەرت نیە بۆ خودی منداڵەکە باش بێت. مەبەستم لەوەیە کە سروشت وا ڕێکی خستبێت کە منداڵی ساوا لەو ساتەی خۆیدا پێبگرێت بۆچی ئێمە پەلە بکەین لەم کارەدا کە هیچ بایەخو گرنگییەکی نیە و لەشو قاچو جومگەی کۆرپەکە گەشەی نەکردووە بۆ ئەم ئەرکە.
هەرچی گەشە کردنی لەشو مێشکی کۆرپەکە هەیە پەیوەستە بە ووزەی تەواوو خواردنەوە کە ئەمەش لە سەرەتاوە لە ڕێگەی شیر پێدانەوە دەدرێت و لە دوای شەش مانگەوە دەتوانرێت خواردنی ئاسایی بدەنی. کۆرپەکە بۆ هەر یەک کیلۆغرام لەکێشی لەشی پێویستی بە 100 کالۆری هەیە هەموو ڕۆژێک کە ئەمەش لەسەرەتاوە لە ڕێگەی شیری دایکەوەدێتو وەک وتمان لە دوایی 6 مانگەوە دەتوانریت ئەم ووزەیە لە ڕێگەی خۆراکەوە پێی بدرێت و لە دەوروبەری تەمەنی یەک ساڵیدا دەتوانرێت ئەم کۆرپەیە خواردنی ئاسایی خێزانەکەی پێبدریت.
شیرپێدانی مەمکی دایک یان باغە؟
گرنگ ئەوەیە کە کۆرپەکە وەززەی پێویستی پێبگات. لە دوای لێکۆڵینەوەکان لە ناو دەروونناسیدا، هیچ لێکۆڵینەوەیەک دەرینەخستووە کە پێدانی مەمە شیری گیراوە خراپتر یان باشتر بیت لە شیری دایکەکە بەڵکو ئەوەی کە گرنگە بەلای دەرووناسانەوەو کە ڕێنمایی دایکان دەکەن و کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر دروست بوونی گەشەی کۆرپەکە، شێوازی پێدانی شیر پێدانەکەیە تا چەند بە هەست و سۆزەوەو گوێڕایەڵی بۆ کۆرپەکە دەدرێت. لە هەمان کاتدا شیری مەمکی دایک زیاتر حازر کراوو پڕپێویستیترە بۆ خودی ئەم کۆرپەیەی کە ئەم منداڵدانی ئەم دایکە بەبەرهەمی هێناوە. لەبارەی ووزەوە جیاوازییەکەی ئەتۆی نیە لەگەڵ شیری مانگاکەی کە بە مەمە شیر دەگیڕیتەوەو دەدرێت بەکۆرپەکە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی کە شیری دایکەکە پرۆتێینی کەمتر تیدایە، شەکری شیرەکەی زیاترە و جۆرە چەورییەکی تیدایە کە زوو کۆرپەکە هەست بە تێر بوون دەکات لە هەمان کاتدا شیری دایک دژەتەنەی تێدایە کە بەرگری لە کۆرپەکە دەکات بۆ توشبوونی بە نەخۆشی وئیلتیهابات و دەرەجەی حەرارەتی تایبەتی خۆی هەیە کە بۆ کۆرپەکەی خۆی دەبیت.
ئەە منداڵانەی کە بەشیری دایکیان گەورەکراون رێکوپێکترن لە ڕووکەش کاروباری ڕۆژانەیان واتە زیاتر مونتەزیمن، حەساسیەتیان بە هەواو بە خۆراک زۆر کەمترە و کێشەی هەزم کردنی خۆراکیان نیە لە چاو منداڵانێکدا کە بە شری مەمکی پلاستیک پەروەردەکراون. زۆر لە لیکۆڵەرەوانی سایکۆلۆژی با یەخێکی گرندەدەن بەو بۆنی سنگ و مەمکی دایک هەیەتی ساتێک شیر دەدات بە کۆرپەکەی. کەمی کالۆری بۆ کۆرپەکە لە کۆتایی مانگی سکەکەداو سەرەتایی لەدایکبوونی کۆرپەکە زەرەر لە گەشە کردنی مێشکی کۆرپەلەکە دەدات درەنگتر خانەکانی مێشکی گەشەدەکەن کە ئەمەس دەبیتە هۆی ئەوە کە منداڵەکە کە گەورەبوو کارایی دەکاتە سەر تێگەیشتنی منداڵەکەو گەشەکردنی باری کۆمەڵایەتی بۆ نموونە زۆر درەنگ کاردانەوەیان دەبێت وەک ئەوەی بڵێیت کابرا هەوتە.
لە ناکاو مردنی مندالە ساواکە SIDS Sudden infant death syndrome
ئەم کارەساتە یەکیکە لە باوترین کارەساتەکان کەبەسەر کۆرپەکەدادێت لە تەمەنی 1 مانگەوە تا 1 ساڵ بەڵام شانسەکە زۆر زیاترە بۆ ئەم کارەساتە ساتێک کۆرپەکە لەتەمەنی 2 بۆ 4 مانگ دایە. لەم حاڵەتەدا دایکو باوک هەروەک ئاسای کۆرپەکەیان پاڵدەخەنو دەخەوێت بێ ئەوەی کۆرپەکە هیچ کێشەیەک یان نەخۆشیەکی هەبێت، هیچ نیشانەیەکی نەخۆشی نەبووە، نە گریانێک، و نەرشانەوەیەک، بەڵام بەیان کە هەڵدەستنو کۆرپەکەیان هەڵدەستێنن دەبینن کۆرپەکە جوڵەناکاو گیانی لەدەست داوە. لە دوای لێکۆڵینەوەی پزیسکیش هیچ دەرناکەوێت. ئەمە کارەساتێکی زۆر دڵتەزین دەگەیەنێت بە نسبەتە باوکو دایکەکەوەو توشی شۆک یان صەدمەیان دەکاتو لەهەمان کاتدا هەست کردان بە ضەمیر موعەزەببونو تاوانبارییەتی ژیانیان لێ وەڕزدەکات.
ئەو هۆکارانەی کە دۆزراونەتەوە بۆ ئەم لەناکاو مردنە زۆرن بۆ نموونە: حەساسیەت، توشبوون بە خواردنی ژەهراوی، نەبوونی ئۆکسجین ساتێک کۆرپەکە خۆی خستۆتە سەر دەم دایکو باوکیش خەوتوون و ئاگایان لێ نیە و کۆرپەکە ناتوانێت جوان هەناسە بدات و دەخنکێت. توشبوون بە ئیلتیهاباتی بۆریەکانی هەناسەدانیان لە سەرەتاوە، زیاد یان کەم بوونی فشاری خۆێن واتە ضەخت، ناڕێکی لێدانی دڵ یان ئەوەتا دایکەکە لە کاتی سکەکەیدا یان شیر پێدانیدا جگەرەی کێشاوە یان لە ژینگەکەی کە تیایدا ژیاوە نیکۆتینی زۆر تێدا بووە. من تەنها دەتوانم بڵێم کە گرنگترینیان و ئەوەی کە زیاتر ڕوودەدات ئەوەیە کە کۆرپەکە بەسەر سکدا دەخەوێنرێت یان کۆرپەکە خۆی خۆی هەڵدەگێڕێتەوە. لەبەر ئەوە زۆر گرنگە دایکو باوک بە نۆرەبێ یان بێ نۆرە زۆر سەرنجی منداڵەکەیان بکەن هەرچەندە کاریگەری بکاتە سەر خەوەکەی خۆیان و خەویان لێ وەڕزبکات، بەڵام من دەڵیێم با دایکو باوک نەبونایە واتە ئەرکی سەر شانیانەو منەتی تێدانیە.
